طرح خاورمیانه بزرگ و تاثیر آن بر امنیت جمهوری اسلامی ایران

    
فهرست
فهرست    2
چكیده    3
مقدمه    4
نگاهی به تصویر تاریخی خاورمیانه    7
ساختار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی    8
تشكیل خاورمیانه مدرن    14
تاریخچه طرح خاورمیانه بزرگ    14
مبانی نظری طرح خاورمیانه بزرگ    21
الف. مفاد و مفروضه‌های طرح    28
1. توسعه‌ی سیاسی: دموكراتیك‌سازی    29
2. توسعه علمی ـ آموزشی    30
3. توسعه اقتصادی    31
ب. خاستگاه و اهداف طرح    32
1. راهبرد امنیت ملی آمریكا    33
2. نقش ملی آمریكا    39
3. اهداف خاورمیانه‌ای آمریكا    42
ج. تأثیرات طرح بر امنیت ملی ایران    44
1. چالش‌های امنیتی    45
1ـ2. چالش‌های سیاسی    48
1ـ3. چالش‌های اقتصادی    52
1ـ4. چالش‌های هویتی    55
2. فرصت‌های امنیتی    59
2ـ2. فرصت‌های منطقه‌ای    62
برخی الزامات برای سیاست دفاعی ایران    66
نتیجه‌گیری و راه‌كارها    73
یادداشت    76

چكیده
هدف این مقاله توضیح مفاد و محتوا و تجزیه و تحلیل علل، انگیزه‌ها و اهداف طرح خاورمیانه بزرگ، با هدف واكاوی تأثیرات آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. به عبارت دیگر، منظور پاسخگویی به این سؤالات اصلی و فرعی است: دلایل، انگیزه‌ها و اهداف ایالات متحده از ارایه این طرح چیست؟ این طرح، چه جایگاهی در راهبرد امنیت ملی، سیاست خاورمیانه‌ای و نقش ملی آمریكا دارد؟ چرا فرآیند دموكراتیك‌سازی خاورمیانه در شرایط بین‌المللی پس از 11 سپتامبر 2001 آغاز و تعقیب می‌گردد؟ بازتاب‌ها و پیامدهای امنیت این طرح، برای كشورها و جوامع خاورمیانه كدامند؟ و سرانجام، تحقق و اجرای این طرح چه چالش‌ها و فرصت‌های امنیتی را برای جمهوری اسلامی ایران در پی خواهد داشت.
پاسخ احتمالی این پرسش‌ها در چارچوب فرضیه ذیل مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت: «طرح خاورمیانه بزرگ به مثابه یكی از راهكارها و سازوكارهای كانونی در راهبرد پیشگیرانه و مركز ثقل راهبرد كلان امنیت ملی آمریكا به منظور مقابله با تهدیدات نامتقارن، ضمن ایجاد تهدیدات و چالش‌های امنیتی مختلف، فرصت‌هایی نیز برای تأمین و تحكیم امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران می‌فرآیند.»
در پایان، راه‌كارهایی برای بهره‌گیری جمهوری اسلامی از فرصت‌ها و دفع تهدیدات امنیتی این طرح ارایه می‌شود.

مقدمه
پس از حادثه 11 سپتامبر 2001 (20 شهریور 1380) كه مبارزه با تروریسم به صورت مفهومی غالب در سیاست خارجی و امنیت ملی آمریكا درآمد، خاورمیانه نیز به كانون روابط و مركز ثقل نظام بین‌الملل تبدیل شد. تصمیم‌سازان و سیاست‌پردازان ایالات متحده، با ایجاد پیوستگی و همبستگی بین اسلام‌گرایی یا بنیادگرایی اسلامی با تروریسم، علاوه بر توسل به نیروی نظامی و قوه قهریه بر علیه تروریست‌ها، درصدد اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از طریق مهندسی اجتماعی ـ سیاسی و اصلاح دینی ـ مذهبی جوامع خاورمیانه به عنوان خاستگاه تروریسم بین‌المللی نیز برآمدند.
ژنرال كالین پاول وزیر امور خارجه آمریكا در تاریخ 12 دسامبر 2002 (22 آذر ماه 1381) در سخنرانی خود در بنیاد هریتج در یك سخنرانی، برای نخستین بار و به طور رسمی طرح این كشور برای خاورمیانه را مبنی بر اصلاحات سیاسی، اقتصادی و آموزشی اعلام كرد. همچنین یكی از توجیات و بهانه‌های سه‌گانه حمله آمریكا به عراق در كنار «نبرد علیه تروریسم» و «سلاح‌های كشتار جمعی»، استقرار دولت سرمشق در این كشور برای توسعه و اشاعه دموكراسی در منطقه براساس منطق دومینوی دموكراتیك اعلام گردید.
جورج بوش رئیس جمهور آمریكا در 26 فوریه 2003، اندكی پیش از تهاجم نظامی به عراق طی سخنانی در انستیتو آمریكایی اینترپرایز، عزم خود را مبنی بر استقرار ارزش‌های دموكراتیك در خاورمیانه ابراز داشت. سپس در 9 مه همان سال در جهت عملیاتی كردن ارزش‌های مورد نظر خود، «ایجاد منطقه مبادله آزاد میان ایالات متحده آمریكا و خاورمیانه تا ده سال آینده» را پیشنهاد داد. دیك‌چنی معاون رئیس جمهور آمریكا نیز در دسامبر 2003، در مجمع جهانی اقتصاد در داووس، صراحتاً سیاست رسمی دولت آمریكا مبنی بر دموكراتیك ساختن خاورمیانه را بیان داشت. روزنامه عرب زبان الحیات چاپ لندن در 13 فوریه 2004، مفاد سند اجرایی «طرح خاورمیانه بزرگ» را كه از سوی آمریكا برای طرح در نشست 8 تا 10 ژوئن 2004 سران گروه 8 (G8) در سی آیلند ایالت جورجیا ارایه شده بود، منتشر ساخت.
هدف این نوشتار توضیح مفاد و محتوا، تجزیه و تحلیل علل و انگیزه‌ها و اهداف این طرح به منظور واكاوی تأثیرات آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. به منظور تحقق این هدف از طریق استدلال و برهان منطقی، مباحث در چهار گفتار سازماندهی می‌شود. نخست، مفاد و مفروضه‌های طرح، توصیف و شرح داده می‌شود. در بخش دوم، خاستگاه و اهداف طرح در چارچوب واكاوی راهبرد امنیت ملی، اهداف خاورمیانه‌ای سیاست خارجی و نقش ملی ایالات متحده بررسی می‌شود. موضوع قسمت سوم نیز تجزیه و تحلیل چگونگی تأثیر این طرح بر ابعاد مختلف امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. سرانجام، در نتیجه‌گیری بحث، پیشنهاد ما و راهكارهایی برای كاهش چالش‌ها و تهدیدات امنیتی و بهره‌برداری از فرصت‌های ناشی از طرح برای افزایش ضریب امنیت ملی ایران ارایه خواهد شد.
نگاهی به تصویر تاریخی خاورمیانه
در 1902، تاریخدان نیروی دریایی آمریكا آلفرد تایر ماهان واژه «خاورمیانه» را برای نشان دادن منطقه‌ای كه عرب را از هند جدا می‌كرد بكار برد. منطقه‌ای كه در زاویه استراتژیكی ـ دریایی و مركز خلیج فارس واقع شده است. بعدها این واژه توسط روزنامه تایمز چاپ انگلیس و سپس توسط دولت انگلیس بكار گرفته شد. این واژه جغرافیایی كمی بعد به نام خاور نزدیك مورد استفاده قرار گرفت. واژه نزدیك بكار برده شد زیرا مردم این منطقه مسیحی ـ اروپایی بودند و یا شرق به دلیل اینكه این منطقه هنوز زیر سلطه امپراطوری عثمانی، یك كشور مسلمان و شرقی قرار داشت. امپراطوری عثمانی آنقدر گسترش یافت كه بخش وسیعی از آسیا و آفریقا را هم شامل می‌شد. ولی به مرور زمان، واژه خاور نزدیك كم‌كم از بین رفت و خاورمیانه جای آن را گرفت. در آن زمان، خاورمیانه شامل مناطق وسیعی از آسیای جنوب شرقی ـ غربی و آفریقای شمالی می‌شد. امروزه، مردم این منطقه هم واژه «خاورمیانه» را پذیرفته‌اند و آن را بكار می‌برند.

خودویژگی‌های جغرافیایی
بطور كوتاه، كم‌بارانی و كم‌آبی، خشكی و بی‌حاصلی تقریباً گسترده، زمین‌های بایر، زمین‌های غیررسوبی، تعداد كم جنگل، كشاورزی متكی به آبیاری و مبارزه دائمی در رابطه با فرسایش انسان از ویژگی‌های جغرافیایی این منطقه محسوب می‌شوند. بجز ساحل رودخانه نیل در مصر و دریای مدیترانه بقیه مناطق، چون شبه جزیره عربستان كویری هستند. قسمت‌های وسیعی از پرس (ایران) و تركیه هم جزء مناطق كویری به شمار می‌روند. برخی از قسمت‌ها كویری مانند روب ال خالی در عربستان و كویرهای مصر كاملاً خالی از سكنه می‌باشند.
ساختار اقتصادی، سیاسی و اجتماعی
خاورمیانه خود ویژگی‌های خاص خود را دارد. بطور نمونه قدیمی‌ترین تمدن‌های موجود در دنیا در این منطقه می‌زیسته‌اند. چادرنشینی و دام‌داری، چوپانی، تربیت اسب و شتر از ویژگی‌های زندگی مردم محسوب می‌شد. در قرون وسطی تقریباً هیچ منبع انرژی وجود نداشت و چوب و ذغال برای سوخت خیلی كمیاب بود، در واقع، منابع انرژی این منطقه بسیار محدود بود. به این معضل باید مشكل مراقبت از مرزهای كویری و امنیت جاده‌های بازرگانی را هم اضافه كرد. فتح و كشورگشایی پدیده‌ای عادی در خاورمیانه محسوب می‌شد. تعداد زیادی حمله، كشورگشایی و مهاجرت، در این منطقه صورت گرفته است. هدف اصلی حمله و كشورگشایی‌ها ایجاد خطوط بازرگانی برای رفع احتیاجات، كمك‌های سیاسی و نظامی بودند. بطور نمونه، امپراطوری پرس و بیزانس دو قدرت بزرگ در قرن 6 تا اوایل قرن 7 بارها با هم درگیر شده و با دادن و معاوضه سلاح یا طلا به حمله و درگیری پایان می‌دادند.
آخرین و مهم‌ترین حمله، هجوم اعراب مسلمان در قرن 7 و آوردن تمدن مربوط به قرون وسطایی اسلامی بود. یكی دیگر از حمله و كشورگشایی‌های مهم، حمله مغول‌ها در قرن 13 بود كه به تمدن اسلامی اعراب پایان داد. به گفته تاریخ‌شناسان، حمله مغول‌ها علیرغم وحشیگری و ویرانی فراوان نتوانست تمدن و فرهنگ عربی و اسلامی را از بین ببرد، فقط تغییراتی در آن به وجود آورد. در آن زمان، تعداد زیادی از مردم این منطقه مهاجرت كردند. حمله قبایل ترك از آسیای مركزی به طرف غرب و مرگ تیمور لنگ در سال 1405 به سلطه مغول‌ها پایان داد.
4 قرن حمله و كشورگشایی قبایل، تأثیر عمیقی در شرایط زندگی، ساختار سیاسی و اجتماعی مردم خاورمیانه گذاشت. از كشورگشایی‌های مهم در این منطقه باید از حمله وهابی‌های عربستان در قرن 18 و امپراتوری عثمانی نام برد كه از ضعف و امپراطوری رم و پرس (ایران) استفاده كرد و بخش وسیعی از منطقه خاورمیانه را به تصرف خود درآورد. خاورمیانه مهد سه مذهب بزرگ، یهودی، مسیحی و اسلامی است، ولی از حدود 14 قرن پیش، این منطقه مركز مذهب و تمدن اسلامی است. در قرن 10 تعداد زیادی ترك به عنوان سرباز به این منطقه آمده و در قرن 11 ترك‌ها به عنوان فاتح و فتح‌كننده از مرزهای كشورهای عربی و پرس (ایران) گذشتند. در حقیقت در خاورمیانه، اسلام مذهب رسمی اعراب، پرس (ایران) و ترك‌ها بود. مسیحیان بیشتر در مصر و لبنان، یهودیان هم در مصرف و پرس پراكنده بودند. مركز فرهنگی یهودیان در پرس (ایران) بود، زیرا یهودیان در این‌جا از امنیت بیشتر برخوردار بودند. مسیحیت نقش مهمی تنها در یك كشور ایفا كرد و آن لبنان بود. در قرون وسطی یهودیان تقریباً سرنوشتی مانند مسیحیان داشتند. در این زمان، یهودیان تحت تعقیب و فشار امپراطوری رم قرار گرفتند و در قرن 19 برای اولین بار به اروپای مركزی و شرقی مهاجرت كردند....

منابع
1.    خاورمیانه بزرگ شامل كلیه كشورهای جهان عرب، پاكستان، افغانستان، ایران، تریكه و اسراییل می‌شود.
2.    متن كامل طرح خاورمیانه بزرگ در روزنامه عرب زبان فرامنطقه‌ای الحیات چاپ لندن، مورخ 13 فوریه 2004 درج شده است.
3.    بیلیس، جان، كن بوث، جان گارنت و فیل ویلیانر، استراتژی معاصر، نظریات و خط مشی‌ها، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1374، ص3، ریچارد اچ شوتز «مطالعات امنیت ملی قبل از جنگ سرد» در مطالعات امنیت ملی، اصغر افتخاری، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردی، 1381، ص 81
4.    كمیسیون امنیت ملی آمریكا، استراتژی امنیت ملی آمریكا در قرن 21، جلال دهمشگی، بابك فرهنگی و ابوالقاسم راه‌چمنی، تهران، انتشارات مؤسسه فرهنگی و مطالعات تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران 1381
5.    جونز، پیتر (1998)، به سوی رژیم امنیت منطقه‌ای خاورمیانه، مسایل و راه حل‌ها، گزارش پروشه سیپری، استكهلم، دسامبر
6.    متز، استیفون و داگلاس جانسون، «عدم تقارن و استراتژی نظامی ایالات متحده، زمینه و مفاهیم استراتژیك، عبدالحسین حجت‌زاده، ماهنامه نگاه، سال سوم، شماره 31، بهمن 1381، صص 55 ـ 42
7.    مركز پژوهش‌های كاخ سفید «استراتژی امنیت ملی آمریكا» محمدحسن خانی و علی آدمی، ضمیمه فصلنامه‌ی مطالعات راهبردی، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1382 ص9
8.    همانجا، ص 11
9.    همانجا، ص 12
10.    هالستی، كماجی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1373، صص 207 ـ 197
11.    بوزان، باری (1381)، خاورمیانه: ساختاری همواره كشمكش‌زا، ترجمه احمد صادقی فصلنامه سیاست خارجی، سال 16، پاییز.
12.    بوزان باری (1378)، مردم، دولت‌ها و هراس، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردی
13.    «استراتژی امریكا در خاورمیانه بعد از 11 سپتامبر» روزنامه اعتماد، 8 تیر 1382 (به نقل از البیان)
14.    وعیدی، جواد (1383) «خاورمیانه بزرگ: هدف‌گیری ریشه‌ها» همشهری دیپلماتیك، شماره دهم، نیمه دوم اردیبهشت
15.    همانجا، ص 17
16.    همانجا، ص 25
17.    نقیب‌زاده، احمد، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی، تهران، انتشارات سمت، 1379، صص 183 ـ 180
18.    مارتین، لی، نور، جی، چهره جدید امنیت در خاورمیانه، قدیر نصری، تهران، پژوهشكه مطالعات راهبردی 1383.
19.    همانجا، ص 45
بوزان، باری (1378)، مردم، دولت‌ها و هراس، تهران، پژوهشكده مطالعات راهبردی.